Ενίοτε τυχαίνει να χαρακτηρίσουμε κάποιον/ α σαν «παρανοϊκό / ή». Ξέρουμε στ’ αλήθεια ν’ αναγνωρίσουμε τα συμπτώματα της παράνοιας ή της «παρανοειδούς διαταραχής προσωπικότητας»;
«Παρανοϊκό» χαρακτηρίζουμε συνήθως στην καθομιλουμένη τον άνθρωπο του οποίου η προσωπικότητα στιγματίζεται κυρίως από την τάση του να αποδίδει σε εξωτερικές πηγές τον έλεγχο της ζωής του, με άλλα λόγια «φταίει πάντα κάτι έξω από αυτόν/ αυτήν για το πρόβλημά του/ της».
Όσον αφορά στην παρανοειδή διαταραχή προσωπικότητας, πρόκειται για μια από τις βασικές διαταραχές προσωπικότητας με κυρίαρχο μοτίβο συμπεριφοράς την συνεχή, χωρίς αιτία καχυποψία και δυσπιστία για τη ζωή, τους ανθρώπους και τις καταστάσεις. Τυπικά χαρακτηριστικά του ατόμου που πάσχει από αυτό το είδος διαταραχής προσωπικότητας είναι η ψυχρότητα, η ευθιξία, η ζηλοφθονία, αλλά και η τάση να παίρνει τη θέση του παρατηρητή- κριτή, να πεισμώνει και να απομονώνεται. Έτσι, το άτομο εμφανίζεται σαφώς δυσλειτουργικό στην προσωπική, κοινωνική κι επαγγελματική του ζωή. Συχνά το άτομο δίνει υπερβολική αξία – σημασία στον εαυτό του κι επιμένει στο «δίκαιο» των προσωπικών του απόψεων / της προσωπικής του αλήθειας.
Παράνοια (paranoia) είναι η ψυχική διαταραχή όπου οι παραληρητικές ιδέες εμφανίζονται συστηματοποιημένες με δομή και όπου το άτομο καθίσταται υπερβολικά καχύποπτο. Οι δομημένες ιδέες που οδηγούν σε παραλήρημα έχουν αντικείμενο (μπορεί να σχετίζονται με καταδίωξη, ασθενικότητα, ζήλεια, μεγαλεία, κ.ο.κ.) και αναπτύσσονται ύπουλα στη βάση ορισμένων ήδη αποδεκτών από το άτομο πεποιθήσεων, ενώ ενέχουν λογική αλληλουχία. Πιο απλά, το άτομο πιστεύει κάποια πράγματα και δημιουργεί με το μυαλό του συνειρμούς – ιστορίες με λογική αλληλουχία που στηρίζει επάνω σε αυτά που πιστεύει.
Για παράδειγμα:
ο Χ πιστεύει ότι είναι διάνοια κι ότι είναι φυσιολογικό όλοι να τον ζηλεύουν. Άρα, σύμφωνα με το σκεπτικό του Χ, ο φίλος του ο Ψ «φυσικά τον ζηλεύει και γι αυτό δεν τον κάλεσε σήμερα για καφέ, επειδή μάλλον θα ήταν κι άλλοι φίλοι μαζί, άρα λογικά ο Ψ δεν ήθελε να φανεί η αξία του Χ που είναι διάνοια, γιατί τότε θα φαινόταν η διαφορά του Ψ που δεν είναι διάνοια σαν τον Χ».
Η παράνοια δεν συνεπάγεται απαραίτητα ψευδαισθήσεις ή σημαντική αποδιοργάνωση των νοητικών- γνωστικών λειτουργιών ούτε της προσωπικότητας (συμπτώματα που θα θύμιζαν σχιζοφρένεια). Συνεπώς υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που είναι σ’ ένα βαθμό λειτουργικοί και σε κάποια επίπεδα έως και πετυχημένοι στη ζωή, αλλά ταλαιπωρούνται από την παρανοειδή διαταραχή οι ίδιοι ψυχολογικά και οι γύρω τους στην προσπάθεια να τους καταλάβουν και να έχουν μια ισορροπημένη σχέση μαζί τους.
Το βασικό πρόβλημα με τον παρανοϊκό τύπο προσωπικότητας είναι ότι το πρόσωπο δεν βρίσκει σφάλματα στη δική του συμπεριφορά / επιλογή / στάση / αντιμετώπιση. Αντιθέτως, αποδίδει σε άλλους, ακόμα και σε φιλικά πρόσωπα, άσχημα κίνητρα εναντίον του και φτιάχνει θεωρίες συνωμοσίας. Επιπλέον, το άτομο αυτό βρίσκεται μόνιμα σε ετοιμότητα για να πιάσει «στον αέρα» τα σημάδια – αποδείξεις που επιβεβαιώνουν την προσδοκία του, ότι δηλαδή κάποιος άλλος / κάποιοι άλλοι του δημιουργούν «το πρόβλημα» ή θέλουν να του κάνουν κακό. Την ίδια στιγμή, φυσικά, το ίδιο άτομο παραβλέπει οποιαδήποτε ένδειξη ή και απόδειξη περί του αντιθέτου (δηλαδή περί του ότι κάποιος δεν του δημιούργησε πρόβλημα ή δεν είχε κάποια πρόθεση σχετικά).
Ο παρανοϊκός τύπος θα νιώθει πάντα κάποιον κρυμμένο κίνδυνο πίσω από τις λέξεις, θα ψάχνει να βρει το «μήνυμα εκφοβισμού». Παράλληλα, θα απαντά με οργή και θα δείχνει απροθυμία να συγχωρέσει «το φταίχτη» απέναντί του. Ο παρανοϊκός τύπος συνήθως δεν είναι ψυχωτικός στη βάση του, με άλλα λόγια, βρίσκεται σε ξεκάθαρη επαφή με την πραγματικότητα. Ωστόσο, κάποτε, ενδέχεται να εμφανίζει συμπτώματα ψυχωτικού ατόμου. Το εξόχως λυπηρό με αυτόν τον τύπο ανθρώπου είναι ότι βρίσκεται ακριβώς σε επαγρύπνηση για την επόμενη προσβολή- επίθεση από τους συνανθρώπους του. Έτσι, το άτομο αυτό πολύ σπάνια είναι σε θέση να δομήσει ή/ και να συντηρήσει υγιείς σχέσεις εμπιστοσύνης και δυστυχεί μέσα σ’ έναν κόσμο μοναξιάς, φοβίας, προκαταλήψεων και ανασφαλειών αρνούμενο ν’ ανοιχτεί- να εμπλακεί συναισθηματικά. Μένει εγκλωβισμένο στο δικό του «αλάνθαστο», όπως πιστεύει, τοπίο σκέψης και δράσης αδυνατώντας να αλλάξει / διορθώσει τυχόν δυσλειτουργικές / αναποτελεσματικές / ζημιογόνες επιλογές σκέψης και πρακτικής.
Στα αίτια αυτής της διαταραχής προσωπικότητας συγκαταλέγονται σύμφωνα με τις έρευνες α)ορισμένοι γενετικοί παράγοντες και β) η πιθανή προβολή: 1. αρνητικών εσωτερικών συναισθημάτων και 2. των γονικών προτύπων.
Κάποιες μορφές ψυχοθεραπείας (ατομική θεραπεία, θεραπεία σε γκρουπ, οικογενειακή / συστημική θεραπεία) μπορούν να ενδυναμώσουν το άτομο και να το βοηθήσουν ν’ αναγνωρίσει και να περιορίσει την προβληματική πλευρά της προσωπικότητάς του, έτσι ώστε να είναι σε θέση ν’ απολαύσει καλύτερη ποιότητα σχέσεων, συναισθηματικής ισορροπίας και ζωής.
